“Nguyên chủng” trong “Giống Nguyên chủng” là gì?
“Nguyên chủng” là thuật ngữ ban đầu được sử dụng trong nghiên cứu, chọn tạo, sản xuất giống lúa, sau trở thành một từ thông dụng mà gần như mọi nông dân trồng lúa Việt Nam đều biết. Tuy nhiên có lẽ đây là từ mới, nên sau khi tra cứu hầu hết các cuốn từ điển tiếng Việt chúng tôi có trong tay, chỉ thấy duy nhất có Từ điển từ và ngữ Việt Nam (GS.NL-NXB Tổng hợp Thành phố Hồ Chí Minh-2006) thu thập từ nguyên chủng và giải thích như sau: “nguyên chủng • danh từ [Hán • nguyên: như cũ; chủng: giống] Giống cũ: Vẫn cấy nguyên chủng giống lúa, nên năng suất không cao”.
Rất đáng khen cho Từ điển từ và ngữ Việt Nam khi đã thu thập một từ mới mà nhiều cuốn từ điển khác chưa kịp cập nhật. Tuy nhiên, đáng tiếc cách giải nghĩa của tác giả từ điển lại theo kiểu phỏng đoán dẫn đến sai lầm, và có thể gây ngộ nhận cho độc giả. Bởi vì, cứ theo cách giải thích của tác giả Từ điển từ và ngữ Việt Nam, thì lâu nay ngành Nông nghiệp Việt Nam, đặc biệt là hệ thống khuyến nông cả nước (cũng như nhiều quốc gia trồng lúa trên thế giới) có lỗi lớn là đã khuyến cáo nông dân dùng giống “nguyên chủng” - thứ “giống cũ”, “năng suất không cao”(!)
Vậy “nguyên chủng” trong “giống nguyên chủng” nghĩa là gì?
Thông tư “Quy định về quản lý sản xuất, kinh doanh và sử dụng hạt giống lúa siêu nguyên chủng, nguyên chủng, xác nhận, giống lúa bố mẹ lúa lai và hạt lai F1” số 42/2009/TT-BNNPTNT, của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn ban hành ngày 10/07/2009, Điều 3 “Giải thích từ ngữ” đã ghi rõ như sau:
“1.Hạt giống lúa tác giả là hạt giống thuần do tác giả chọn, tạo ra.
2.Hạt giống lúa siêu nguyên chủng (SNC) là hạt giống lúa được nhân ra từ hạt giống tác giả hoặc phục tráng từ hạt giống sản xuất theo quy trình phục tráng hạt giống lúa siêu nguyên chủng và đạt tiêu chuẩn chất lượng theo quy định.
3.Hạt giống lúa nguyên chủng (NC) là hạt giống lúa được nhân ra từ hạt giống SNC theo quy trình sản xuất hạt giống lúa nguyên chủng và đạt tiêu chuẩn chất lượng theo quy định.” (HTC nhấn mạnh).
Theo qui định của Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn, hạt giống lúa “nguyên chủng” phải đạt tiêu chuẩn, chất lượng như sau: độ sạch > 99%, độ thuần 99,95%, tỷ lệ nảy mầm > 90%, độ ẩm < 13,5%, số hạt cỏ dại < 5 hạt/kg hạt giống.
Phẩm cấp thấp hơn giống nguyên chủng là “hạt giống lúa xác nhận” với tiêu chuẩn chất lượng: độ sạch > 99%, độ thuần 99,7%, tỷ lệ nảy mầm > 90%, độ ẩm < 13,5%, số hạt cỏ dại < 10 hạt/kg hạt giống.
Bài “Kỹ thuật phục tráng, sản xuất hạt giống siêu nguyên chủng, nguyên chủng, giống xác nhận từ hạt giống trong sản xuất” (Ngân hàng kiến thức trồng lúa - vaas.vn) cho ta biết một số thông tin cơ bản như sau:
Vụ thứ nhất (Go):
+ Đánh giá và chọn cá thể tại ruộng: Dựa vào bản mô tả giống của Tác giả hoặc Cơ quan khảo nghiệm để chọn lọc các cá thể.
Trình tự: Diện tích cấy 100m2 , chọn ít nhất 200 cây điển hình và cắm que theo dõi khi lúa bắt đầu đẻ nhánh. Loại bỏ cây có tính trạng không phù hợp, sinh trưởng kém hoặc bị sâu bệnh hại.
Trước khi thu hoạch 1-2 ngày, đánh giá lần cuối và tiếp tục loại bỏ cây không đạt yêu cầu, cắt sát gốc những cây đạt yêu cầu và đeo thẻ thứ tự để đánh giá trong phòng.
+ Đánh giá và chọn cá thể trong phòng: Đo đếm các tính trạng số lượng của từng cá thể đã được chọn tại ruộng, tính giá trị trung bình và độ lệch chuẩn.
Cắt bông của các cá thể đạt yêu cầu, cho vào túi giấy, ghi mã số, phơi cả túi đến khô và bảo quản. Đồng thời, sử dụng làm vật liệu để gieo ở vụ tiếp theo.
Vụ thứ hai (G1):
+ Gieo riêng hạt giống của các cá thể được chọn ở vụ thứ nhất và cấy mỗi dòng thành một ô. Trong một ô, số hàng nhiều hay ít tuỳ thuộc vào số lượng mạ. Vẽ sơ đồ ruộng giống và cắm thẻ đánh dấu ô.
+ Theo dõi từ cấy đến thu hoạch. Chỉ được khử bỏ cây khác giống do lẫn cơ giới trước khi cây đó tung phấn, không khử bỏ cây khác dạng.
+ Loại bỏ dòng có cây khác dạng, dòng sinh trưởng phát triển kém do nhiễm sâu bệnh hoặc do các nguyên nhân khác.
+ Trước thu hoạch 1- 2 ngày, đánh giá lần cuối các dòng được chọn và thu mỗi dòng 10 cây mẫu tại 2 điểm để đánh giá trong phòng, không lấy cây đầu hàng hoặc cây ở hàng biên. Loại bỏ các dòng có giá trị trung bình của bất cứ tính trạng nào nằm ngoài độ lệch chuẩn.
+ Thu hoạch, phơi khô làm sạch và tính năng suất cá thể của từng dòng. Tiếp tục loại bỏ dòng có năng suất thấp, gạo lật khác màu. Đối với lúa thơm thì loại bỏ các dòng không có mùi thơm.
+ Nếu số dòng đạt yêu cầu lớn hơn 85% tổng số dòng G1 thì hỗn hạt của các dòng này thành hạt siêu nguyên chủng. Sau khi hỗn, lấy mẫu gửi kiểm nghiệm, đóng bao và gắn tem nhãn theo qui định. Bảo quản cẩn thận để sản xuất hạt giống nguyên chủng ở vụ sau.
+ Nếu số dòng đạt yêu cầu nhỏ hơn 85% tổng số dòng G1 thì tiếp tục đánh giá và nhân các dòng được chọn ở vụ thứ ba ( G2).
Như vậy, nguyên 原 trong nguyên chủng - 原種 nghĩa là nguyên gốc, nguyên bản chứ không phải như cũ. Hạt giống nguyên chủng 原種 (Anh: original seed) là hạt giống có độ thuần cao, chưa bị lai tạp hay thoái hóa, đạt tiêu chuẩn gieo trồng, chứ không phải “giống cũ”, “năng suất thấp”.
Trung tâm Khuyến nông Thanh Hóa